Informacje ogólne

 Ryzyko ekspozycji na kleszcze (Acari, Ixodida) i przenoszone przez nie patogeny na terenie Polski

Kierownik projektu: prof. dr hab. n. biol. Krzysztof Solarz

Okres realizacji projektu: 2009 – 2011r.

Budżet: 595 771 Euro

Nr projektu:  PL0343

Cele projektu

 1. Badania faunistyczne-zbiór kleszczy i opracowanie mapy struktury i składu gatunkowego populacji kleszczy w Polsce.

      Celem tego zadania było zebranie i przedstawienie informacji o rozprzestrzenieniu Ixodes ricinus (Linnaeus, 1758) i (ewentualnie) innych gatunków kleszczy właściwych na południowo-wschodnich terenach Polski. Zbadano jak zmienia się aktywność w poszukiwaniu żywiciela poszczególnych stadiów rozwojowych kleszcza I. ricinus w ciągu doby oraz w okresie wegetacyjnym - od wiosny do jesieni. Przeprowadzone badania pozwoliły na dokładne ustalenie pory roku i doby (zakresu godzin), w których ludzie są szczególnie narażeni na ataki kleszczy z powodu podwyższonej aktywności tych pasożytów. Uzyskane wyniki umożliwiają zastosowanie profilaktyki, głównie przez świadome unikanie wycieczek na tereny zalesione w czasie szczytowej aktywności kleszczy. Celem zadania była również ocena możliwości atakowania ludzi przez kleszcze I. ricinus na obszarach rekreacyjnych i turystycznych, na terenie wymienionych województw południowej części Polski. I. ricinus jest pasożytem bezwzględnym, zewnętrznym, czasowym, poliksenicznym, charakteryzującym się brakiem specyficzności żywicielskiej. Atakuje on lądowe gady, ptaki – szczególnie gatunki gnieżdżące się, poszukujące karmy na ziemi i w przyziemnej warstwie roślinności oraz ssaki. Wszystkie aktywne stadia rozwojowe preferują jako żywicieli zwierzęta stałocieplne. Kleszcz ten często atakuje człowieka. Jesteśmy narażeni na atak ze strony wszystkich aktywnych stadiów rozwojowych, najczęściej przez nimfy i samice. Każdy okaz kleszcza I. ricinus żeruje jednorazowo, ale do syta w każdym aktywnym stadium rozwojowym, tj. jako larwa, nimfa i postać dorosła. W związku z powyższym każdy osobnik ma trzech żywicieli, którzy mogą należeć do tego samego, bądź różnych gatunków. Zmiana żywicieli sprzyja wypełnianiu roli kleszczy jako wektorów patogenów chorób transmisyjnych. Na obszarze swojego zasięgu I. ricinus rozmieszczony jest nierównomiernie. Jego występowanie rozbite jest na liczne „wyspy i wysepki”, a liczebność kleszczy może się zmieniać nawet w odstępach kilku metrów. Głodne okazy I. ricinus skupiają się głównie wzdłuż trawiastych obrzeży wąskich dróg i ścieżek oraz szlaków zwierząt. I. ricinus występuje głównie w bardziej wilgotnych (ok. 80-100 % wilgotności względnej powietrza), zacienionych stanowiskach, w lasach głównie liściastych i mieszanych porastających doliny strumieni i rzek. Występuje również w lasach sosnowych, gdzie grunt jest pokryty zwartym runem z traw. Nie stwierdza się obecności I. ricinus  w lasach sosnowych na podłożu piaszczystym z ubogim runem. Kleszcz tego gatunku unika miejsc silnie nasłonecznionych, np. dużych polan śródleśnych, czy pastwisk przyleśnych, gdzie spotyka się kleszcze w paśmie brzeżnym zacienionym przez las. W takich odsłoniętych siedliskach kleszcze są aktywne głównie późnym wieczorem i w nocy. W Polsce I. ricinus jest aktywny w czyhaniu na żywicieli od wczesnej wiosny do jesieni, na ogół z zaznaczonymi szczytami aktywności – większym wiosennym (zwykle w maju) oraz mniejszym jesiennym na przełomie lata i jesieni (we wrześniu). Szczyt jesienny może się nie ujawnić w przypadku niekorzystnych dla kleszczy warunków klimatycznych w ciągu lata. Głodne kleszcze mogą atakować w ciągu całej doby, najliczniej od popołudnia do godzin porannych. I. ricinus jest jednym z najważniejszych wektorów patogenów transmisyjnych w Polsce.

 2. Ilościowa i jakościowa ocena zakażenia kleszczy patogenami, z uwzględnieniem genogatunków Borrelia burgdorferi sensu lato.

      Do badań molekularnych wybrano 2870 zamrożonych kleszczy Ixodes ricinus. Ogółem 268 okazów zbadano na obecność DNA Babesia sp., 107 na obecność B. burgdorferi s. l. oraz 284  na obecność A. phagocytophilum. Ponadto, w celu detekcji genogatunków Borrelia burgdorferi zbadano 650 kleszczy. Badany materiał pochodził z terenów rekreacyjnych Górnego Śląska (Dziećkowice, Rogoźnik, Korzonek, Borowa Wieś, Przeczyce, Goczałkowice, Kozłowa Góra, Gwoździany, Beskid mały, Racibórz, Żabie Doły, Żywiec, Krupski Młyn, Boruszowice) oraz wybranych stanowisk na terenie województw małopolskiego, świętokrzyskiego i podkarpackiego. DNA z kleszczy izolowano metodą amoniakalną. Jego koncentrację mierzono spektrofotometrycznie. Dla Borrelia burgdorferi sensu lato amplifikowany był fragment genu fla, kodujący białko rzęskowe flagellinę. Startery zastosowane w reakcji były komplementarne do wszystkich znanych sekwencji genu fla B. burgdorferi s.l.  Do identyfikacji gatunkowej Borrelia wykorzystano reakcję PCR/RFLP. Cięcie enzymem restrykcyjnym (Fsp4H1) fragmentu genu fla, umożliwiło identyfikację genogatunków B. burgdorferi s.l. Do każdej reakcji PCR oraz PCR/RFLP zastosowana została kontrola pozytywna i negatywna. Detekcja specyficznych produktów amplifikacji oraz reakcji RFLP była dokonana metodą elektroforezy poliakrylamidowej. Do detekcji Anaplasma phagocytophiulum i pierwotniaków z rodzaju Babesia wykorzystano zestawy diagnostyczne zawierające startery specyficzne dla fragmentu genu 18s rDNA do diagnostyki Babesia sp., oraz  dla fragmentu genu 16s rDNA do wykrywania A. phagocytophilum (Blirt S.A., Polska). W celu detekcji B. burgdorferi s.l. wykorzystano specyficzne startery BFL1/BFL2 dla konserwatywnego fragmentu genu kodującego flagellinę. Produkty amplifikacji rozdzielano na 2% żelu agarozowym barwionym bromkiem etydyny.

 3. Badania epidemiologiczne i kliniczne pacjentów z rejonu południowo-zachodniej Polski.

      Zbadano 1818 pacjentów ze zdiagnozowaną boreliozą oraz znajdujacych się w grupie ryzyka (po inwazji kleszcza), jak również 600 pacjentów w celu potwierdzenia boreliozy. Przeprowadzono zbiór krwi celem oznaczenia przeciwciał w klasie IgG oraz IgM Borrelia wśród osób mających kontakt z kleszczem w następujących regionach: Tworóg, Brynek, gmina Zbrosławice (Zbrosławice, Ziemięcice, Kopienica), Tarnowskie Góry, Bytom, Pawonków, Kłobuck. W badanej grupie, 189 osób było szczególnie  narażonych na infekcję krętkami Borrelia (pracownicy technikum leśnego w Brynku oraz członkowie Koła Łowieckiego: "Żubr", "Księży Las"). W w/w miejscowościach prowadzono badania ankietowe 1633 osób po inwazji kleszcza, połączone z akcją uświadamiającą na temat roli kleszczy w transmisji chorób transmisyjnych (boreliozy, babeszjozy, anaplazmozy, kleszczowego zapalenia mózgu).